Ο Βοτανικός Κήπος Διομήδους – Συνέντευξη με τον Δρ Νικόλαο Χριστοδουλάκη
Συνέντευξη στον Βασίλη Ηλία, Επιμέλεια: Ζωή Παχούντη, ΕΡΤ
Συνέντευξη από τον Δρ Νικόλαο Σ. Χριστοδουλάκη, Καθηγητή Ανατομίας Φυτών, Διευθυντή του Εργαστηρίου Γενικής Βοτανικής στο Τμήμα Βιολογίας – Σχολή Θετικών Επιστημών του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.)
Με αφορμή την Ευρωπαική Ημέρα Πάρκων αλλά και την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος, ζητήσαμε από τον κ. Χριστοδουλάκη να μας μιλήσει για τον Βοτανικό Κήπο Ιουλίας & Αλεξάνδρου Διομήδους στο Χαιδάρι.
- Πείτε μας λίγα λόγια για τον Βοτανικό Κήπο Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους
Ο “Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους”, είναι ο μεγαλύτερος Βοτανικός Κήπος της Ελλάδος αλλά και ολόκληρης της Ανατολική Μεσογείου. Ο Κήπος αυτός είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου. Ιδρύθηκε, το 1951, με βάση το κληροδότημα του Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους.
Στη μεγάλη έκτασή του, ξεκίνησαν, με την βοήθεια του Υπουργείου Γεωργίας και υπό την εποπτεία του αείμνηστου καθηγητή Βοτανικής του Πανεπιστημίου Αθηνών Κωνσταντίνου Μητράκου, οι εργασίες δημιουργίας και οργάνωσής του με βάση τα σχέδια της καθηγήτριας αρχιτεκτονικής κήπων και τοπίου του Πανεπιστημίου του Βερολίνου Herta Hammerbacher.
Με την ολοκλήρωση, το 1975, της διαμόρφωσης του καλλωπιστικού τμήματος, ο Κήπος άνοιξε τις πύλες του στο κοινό.
Ο Κήπος λειτουργεί ως Κοινωφελές Ίδρυμα, υπό την αιγίδα του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Με προσήλωση στην επιθυμία του δωρητή του, επιτελεί σημαντικό εκπαιδευτικό και επιστημονικό έργο, αποτελεί χώρο διατήρησης και προστασίας σπάνιων ή απειλούμενων φυτικών ειδών ενώ παράλληλα φέρνει σε επαφή το ευρύ κοινό με πλήθος φυτών από κάθε άκρη του πλανήτη.
Το κληροδότημα εκτείνεται σε συνολική επιφάνεια 1.840 στρεμμάτων μέσα στην οποία φιλοξενούνται περίπου 4.000 είδη φυτών. Τα 200 περίπου στρέμματα καλλιεργούνται ενώ τα υπόλοιπα καλύπτονται από φυσική βλάστηση. Στην έκταση του Κήπου περιλαμβάνεται ένα από παλαιότερα δάση χαλεπίου πεύκης της Αττικής. Μεγάλο επίσης τμήμα του Κήπου καταλαμβάνει μια αναδασωμένη περιοχή η οποία έχει εμπλουτιστεί με τραχεία πεύκη και με κυπαρίσσια.
Ο Κήπος διοικείται από 5μελή Διοικητική Επιτροπή στην οποία προεδρεύει, σύμφωνα πάντα με την επιθυμία του δωρητή, ο εκάστοτε Πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και συμμετέχει ο εκάστοτε Καθηγητής της Βοτανικής του ιδίου Πανεπιστημίου. Πλέον αυτών συμμετέχουν ο Διοικητής της Εθνικής Τράπεζας, ο Πρόεδρος του Αρείου Πάγου και ο Διευθυντής της Διεύθυνσης Εθνικών Κληροδοτημάτων του Υπουργείου Οικονομικών ή οι νόμιμοι αντικαταστάτες τους.
Σήμερα (2018 – ) η Διοικητική Επιτροπή του Κήπου αποτελείται από:
Πρόεδρος: Μελέτιος – Αθανάσιος Δημόπουλος
Πρύτανης του Ε.Κ.Π.Α., Καθηγητής της Ιατρικής Σχολής
Αντιπρόεδρος: Αντώνιος Μακρυδημήτρης
Καθηγητής της Νομικής Σχολής του Ε.Κ.Π.Α. (αντικαθιστά τον Πρόεδρο του Αρείου Πάγου)
Γενικός Γραμματέας: Νικόλαος Σ. Χριστοδουλάκης
Καθηγητής του Τμήματος Βιολογίας του Ε.Κ.Π.Α.
Μέλος: Γεώργιος Φουφόπουλος
Νομικός Σύμβουλος Ε.Τ.Ε. (αντικαθιστά τον Διοικητή της Ε.Τ.Ε.)
Μέλος: Μεταξία Ανδροβιτσανέα
Αντιπρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους
- Με αφορμή την Ευρωπαϊκή Ημέρα Πάρκων (24 Μαίου), τι μήνυμα θέλετε να δώσετε στο κοινό;
Κατ’ αρχήν θα πρέπει να ξεκαθαρίσουμε ότι πρόκειται για Βοτανικό Κήπο και όχι για …πάρκο, μολονότι υπάρχει μία έκταση, ειδικά διαμορφωμένη για την αναψυχή και ξεκούραση των επισκεπτών, η οποία έχει την μορφή του πάρκου. Το μήνυμα είναι απλό και χιλιοειπωμένο. Δώστε σημασία στη Φύση. Γνωρίστε την. Φροντίστε να μην την επηρεάζεται δυσμενώς. Προστατέψτε την. Για να γίνουν όμως όλα αυτά χρειάζεται, αρχικά, γνώση. Βαθιά γνώση για τη δομή και τη λειτουργία αυτού που ονομάζουμε Φύση. Δυστυχώς, το μεγαλύτερο κακό το κάνουν οι ημιμαθείς που προσπαθούν, μέσα από την διάχυτη άγνοιά τους και τις περιορισμένες γνώσεις τους, να παρέμβουν για να “σώσουν” το περιβάλλον.
- Ποιες είναι οι δραστηριότητες που παρέχει στο κοινό ο Βοτανικός Κήπος και ποιες κατατείνουν στην ευαισθητοποίηση του κοινού γύρω από την προστασία του περιβάλλοντος;
Ξεναγήσεις σχολείων και οργανωμένων ομάδων στα διάφορα τμήματα του Κήπου με έμφαση στο Ιστορικό Τμήμα και στο Φαρμακευτικό Τμήμα. Στον Κήπο διεξάγεται και μέρος των εργαστηριακών ασκήσεων των φοιτητών των Τμημάτων της Βιολογίας και της Φαρμακευτικής του Ε.Κ.Π.Α.
Στο ανακαινισμένο και πλήρως εξοπλισμένο Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, ο πιστοποιημένος εκπαιδευτικός φορέας “Μεσογειακό Κέντρο Δια Βίου Μάθησης”, διοργανώνει, σε συνεργασία με τον Βοτανικό Κήπο Ιουλίας & Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους και στο πλαίσιο της ευαισθητοποίησης του κοινού για τα περιβαλλοντικά θέματα, προγράμματα επιμόρφωσης εγκεκριμένα από το Υπουργείο Παιδείας. Τα γνωστικά αντικείμενα είναι:
1) Προστασία παραδασόβιων οικισμών από πυρκαγιές.
2) Ασθένειες καλλωπιστικών φυτών και καταπολέμηση αυτών.
3) Καλλιέργεια αρωματικών φυτών.
4) Καλλιέργεια μανιταριών.
5) Καλλιέργεια ειδών υψηλής οικονομικής αποδοτικότητας.
6) Φυτά Κηποτεχνίας – Σχεδιασμός φυτοτεχνικών έργων.
7) Γεωγραφικά Συστήματα πληροφοριών στη διαχείριση έργων πρασίνου και περιβάλλοντος (Εισαγωγή στα GIS).
8) Μέθοδοι τηλεπισκόπησης στη διαχείριση έργων πρασίνου και περιβάλλοντος ( Εισαγωγή στην τηλεπισκόπηση).
Στον Κήπο λειτουργεί κυλικείο, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο. Παρέχει στους επισκέπτες αναψυκτικά, ελαφρά ποτά, πρόχειρο φαγητό και γλυκά.
Για την πληροφόρηση των επισκεπτών διατίθεται ενημερωτικό τρίπτυχο που διανέμεται δωρεάν, υπάρχει ιστοσελίδα στο διαδίκτυο και στο facebook, η οποία λειτουργεί με εξαιρετική επιτυχία. Έχει επίσης εκδοθεί έγχρωμο, πολυτελές, φωτογραφικό λεύκωμα 200 περίπου σελίδων, για τον Κήπο, στην Ελληνική και την Αγγλική γλώσσα, το οποίο διατίθεται σε εξαιρετικά χαμηλή τιμή.
Οργανώνονται τακτικές παρουσιάσεις εκπαιδευμένων αρπακτικών πτηνών από εξειδικευμένους εκπαιδευτές. Πρόκειται για θέαμα που κόβει την ανάσα σε μικρούς και μεγάλους. Συμμετοχή μα μικρό κόστος.
Διεξάγονται, για τους επισκέπτες, επιδείξεις και πρακτικές ασκήσεις πεδίου από Ειδικούς Δασικής Προστασίας και από την Πυροσβεστική Υπηρεσία.
Μεγάλες επιχειρήσεις απελευθέρωσης άγριων πουλιών, από την παράνομη αγορά του Σχιστού στο δάσος του Κήπου, σε συνεργασία με την Δασική Υπηρεσία και την Θηροφυλακή.
Σε κλειστό, ειδικά διαμορφωμένο χώρο, με την επίβλεψη ειδικευμένου καθηγητή φυσικής αγωγής, οργανώνονται πολλά δασικά παιχνίδια την ασφάλεια των οποίων εγγυάται η πιστοποίηση της TUV. Στον χώρο αυτό οργανώνονται εκδηλώσεις όπως γενέθλια, δραστηριότητες συνεργασίας, πάρτι, camp και ό,τι άλλο μπορεί να ευχαριστήσει τους μικρούς μας φίλους, αρκεί να είναι άνω των επτά (7) ετών.
Κυνήγι κρυμμένου θησαυρού. Ένα παιχνίδι εξερεύνησης, αναζήτησης, και αστείρευτης θετικής ενέργειας που μας γυρνάει στα παιδικά μας χρόνια, όταν πηγαίνοντας οικογενειακές εκδρομές ανακαλύπταμε την πανέμορφη φύση της Ελλάδας, πλάθαμε φανταστικές ιστορίες για μυστικές τοποθεσίες, μυστικά περάσματα και κρυμμένους θησαυρούς! Το Κυνήγι του Θησαυρού είναι ομαδικό παιχνίδι, μέσα από το οποίο, όσοι συμμετέχουν, αλληλοεπιδρούν, σκέφτονται δημιουργικά, μαθαίνουν να συνεργάζονται, να κινούνται σε εξωτερικούς χώρους, ενώ ταυτόχρονα ζουν αξέχαστες στιγμές. Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε ομάδες. Δίνεται εκτυπωμένος χάρτης του Κήπου καθώς και οδηγίες. Όποια ομάδα τα καταφέρει πρώτη, θα κερδίσει και το έπαθλο!
Χορήγηση μεγάλου αριθμού φυτών, από το δασικό φυτώριο, σε σχολεία, δήμους και ιδιώτες.
Διοργάνωση, σε συνεργασία με τον ΑΣΔΑ και το Υπουργείο Πολιτισμού, διαφόρων εκδηλώσεων όπως οι “Πράσινες Πολιτιστικές Διαδρομές”, δωρεά μυελού οστών, αθλητικές εκδηλώσεις κ.ά..
Τέλος, μία επίσκεψη στον Κήπο μπορεί να έχει ως σκοπό την αναψυχή ή την ξεκούραση. Αν γίνεται από βοτανικό ενδιαφέρον και συνοδεύεται από μια προσεκτική ξενάγηση τότε πιθανότατα θα αποτελέσει μια ανεπανάληπτη εμπειρία. Μπορεί επίσης να έχει και τον χαρακτήρα προσκυνήματος στο μνημείο των 72 εκτελεσθέντων υπό των Γερμανών, την 8η Σεπτεμβρίου 1944, στη ΝΑ πλευρά Κήπου.
- Θα θέλαμε να μάθουμε για το “καλλιεργημένο τμήμα” που υπάρχει στον Βοτανικό Κήπο.
Τα 250 περίπου από τα 1.860 στρέμματα του Κήπου είναι καλλιεργημένα και φιλοξενούν περισσότερα από 4.000 είδη φυτών. Είναι χωρισμένα στα εξής τμήματα:
- Ο Δενδρώνας: Εκτείνεται εμπρός και δεξιά της κεντρικής εισόδου. Εδώ ο επισκέπτης συναντά δένδρα και θάμνους διαφόρων ηπείρων. Το τμήμα αυτό αποτελείται από 6 τομείς που φιλοξενούν φυτά από την Ωκεανία, τη Μεσόγειο και τη μη Μεσογειακή Ευρώπη, τη μη Μεσογειακή Ασία, τη Νότια Αφρική, τη Βόρεια και Κεντρική Αμερική και τη Νότια Αμερική.
- Το τμήμα των Ιστορικών φυτών: Βρίσκεται αριστερά από την Κεντρική Είσοδο. Πρόκειται για ένα τμήμα που δε συναντάται σε κανένα άλλο Βοτανικό Κήπο στον κόσμο. Εδώ φιλοξενούνται είδη που αναφέρονται από την Αρχαία Ελληνική μυθολογία ως εμπλεκόμενα σε διάφορους μύθους ή αφιερωμένα στους θεούς. Υπάρχουν ακόμη είδη, τα οποία οι αρχαίοι συγγραφείς, βοτανικοί ή μη, ανέφεραν ότι χρησιμοποιούσαν οι πρόγονοί μας, αλλά επίσης και φυτά που αναφέρονται στην Παλαιά και στην Καινή Διαθήκη.
- Ο Ανθώνας: Αμέσως μετά το τμήμα Ιστορικών φυτών, ο επισκέπτης συναντά το Τμήμα Καλλωπιστικών Φυτών (Ανθώνα), το οποίο περιλαμβάνει 15 μεγάλα παρτέρια και 25 λίμνες. Εκτός των παρτεριών, στην περιφέρεια του ανθώνα υπάρχει πλήθος καλλιεργούμενων καλλωπιστικών δένδρων και θάμνων.
- Το τμήμα των Οικονομικών φυτών: Σε αυτό το τμήμα, που συναντά ο επισκέπτης μετά τον ανθώνα, καλλιεργούνται φυτά τα οποία είναι χρήσιμα για τους εδώδιμους καρπούς τους ή άλλα εδώδιμα τμήματα του σώματός τους, για την ξυλεία τους, για τις ίνες τους οι οποίες χρησιμοποιούνται στην κλωστοϋφαντουργία και για τις χημικές ουσίες τους που χρησιμοποιούνται σε διάφορους τομείς της βιομηχανίας (χρώματα, βερνίκια, κόμμεα, αρώματα κ.λπ.). Καλλιεργούνται επίσης κτηνοτροφικά και αρτυματικά – αρωματικά φυτά.
- Το τμήμα των Φαρμακευτικών φυτών: Βρίσκεται δίπλα στο Τμήμα των Οικονομικών φυτών. Εδώ παρουσιάζονται φυτά που χρησιμοποιούνται σε παραδοσιακές ιατρικές πρακτικές αλλά και από τη σύγχρονη φαρμακευτική βιομηχανία για τον εμπλουτισμό του οπλοστασίου του ανθρώπου ενάντια στις επιβουλές κατά της υγείας του.
- Το Συστηματικό τμήμα: Το τμήμα αυτό, που βρίσκεται κοντά στο Τμήμα Οικονομικών Φυτών, έχει σχεδιασθεί ώστε να εκπαιδεύσει τον επισκέπτη του Κήπου για τις σχέσεις εξέλιξης και την ταξινόμηση των διαφόρων φυτικών ομάδων
- Τα Θερμοκήπια: Ο Βοτανικός Κήπος στο θερμοκήπιό του αναπτύσσει και διατηρεί φυτά που έχουν ανάγκη μεγάλης θερμοκρασίας και υγρασίας (όπως τα φυτά των υγρών τροπικών δασών) και φυτά που χρειάζονται υψηλή θερμοκρασία και χαμηλή υγρασία
- Το Φυτώριο: Εδώ φιλοξενούνται ενδημικά, σπάνια και απειλούμενα φυτά της Ελληνικής Χλωρίδας, τα οποία μελλοντικά θα μεταφερθούν στο ομώνυμο νέο τμήμα του Κήπου, καθώς και διάφορα άλλα είδη που διατηρούνται με σκοπό την αντικατάσταση τυχόν απωλειών από τα ήδη υπάρχοντα. Επίσης υπάρχει και μια συλλογή από φυτά, τα οποία παραμένουν στο χώρο αυτό με σκοπό την προστασία τους. Το φυτώριο είναι ο κατεξοχήν χώρος καλλιέργειας των σπερμάτων ή μοσχευμάτων με σκοπό τον εμπλουτισμό των συλλογών του Κήπου.
- Πείτε μας κάποια σπάνια είδη φυτών μπορεί να συναντήσει ένας επισκέπτης στον Κήπο.
Εντυπωσιακό είναι το “ζωντανό απολίθωμα” Gingo biloba, το οποίο θεωρείται ως ένα από τα παλαιότερα Γυμνόσπερμα. Υπάρχουν επίσης η σινική γλεδισχία (Gleditchia sinensis) με τα τεράστια γκάθια της, η βορειοαμερικανική αειθαλής σεκόϊα (Sequoia sempervirens), που το ύψος της σε φυσική κατάσταση μπορεί να ξεπεράσει τα 100μ., ο κέδρος των Ιμαλαϊων (Cedrus deodara) αλλά και το εξαιρετικά σπάνιο κορεατικό φυτό που έχει εξαφανιστεί από την Κορέα, το δίστιχο αμπελιόφυλλο (Abeliophyllum distichum). Ιδιαίτερα εντυπωσιάζει η τεράστια ραγώδης γιούκκα (Yucca baccata). Επίσης εντυπωσιακά είδη είναι ο νάρθηκας (Ferula communis subsp. communis), στον βλαστό του οποίου ο Προμηθέας έκρυψε τη φωτιά και τη μετέφερε κρυφά από τους θεούς στους ανθρώπους, η αφιερωμένη στην Αφροδίτη μυρτιά (Myrtus communis ) που με τους κλάδους της η θεά κάλυψε το γυμνό σώμα της όταν βγήκε από τη θάλασσα, καθώς επίσης και η άκανθος (Acanthus spp.), από τα φύλλα της οποίας προήλθε η έμπνευση για τα κιονόκρανα κορινθιακού ρυθμού. Τέλος, ξεχωρίζουν ο περίφημος δίκταμος της Κρήτης (Origanum dictamnus), η δακτυλίτιδα (Digitalis purpurea), η μπελλαντόνα (Atropa belladonna), το νεκρολούλουδο (Calendula officinalis), ο απήγανος (Ruta chalepensis), η φασκομηλιά (Salvia officinalis), το δενδρολίβανο (Rosmarinus officinalis), η λουΐζα (Lippia citriodora), η βαλεριανή (Valeriana officinalis) και άλλα είδη. Καλλιεργείται επίσης το κώνειο (Conium maculatum) με το οποίο θανατώθηκε ο φιλόσοφος Σωκράτης, η δάφνη (Laurus nobilis), η οποία ήταν αφιερωμένη στο θεό Απόλλωνα, ο αφιερωμένος στον Διόνυσο κισσός (Hedera helix), η “αλεξίκακος” σκιλλοκρεμμύδα (Urginea maritima) και βέβαια το ιερό δένδρο της αρχαίας Αθήνας, η ελιά (Olea europaea subsp. europaea) αλλά και η αγριελιά (Olea europaea subsp. oleaster) με τους κλάδους της οποίας (τους κότινους) στεφάνωναν τους ολυμπιονίκες στην αρχαιότητα. Συναντάμε επίσης τον κρίνο (Lilium candidum), ο οποίος ήταν σύμβολο αγνότητας, τον μανδραγόρα (Mandragora autumnalis), που ήταν γνωστός στην αρχαιότητα για τις φαρμακευτικές ιδιότητές του και την ανθρωπόμορφη ρίζα του, το σαπουνόχορτο (Saponaria officinalis), που το χρησιμοποιούσαν για το πλύσιμο των μάλλινων υφασμάτων και τη δρακοντιά (Dracunculus vulgaris) με την «άβρωτον και φαρμακώδη» ρίζα και αναρίθμητα άλλα είδη.
- Ο Βοτανικός Κήπος Ιουλίας και Αλεξάνδρου Ν. Διομήδους έχει χαρακτηριστεί και ως “καταφύγιο άγριας ζωής”. Ποια είναι τα ζώα που θα δει το κοινό από κοντά και τι θα πρέπει να προσέξει για να μην διαταράξει την πανίδα του κήπου;
Παράλληλα με τη φυσική χλωρίδα, οι βιότοποι του Κήπου, προστατευμένοι από τις ανεξέλεγκτες ανθρώπινες παρεμβάσεις, αποτελούν καταφύγιο άγριας ζωής και φιλοξενούν μια ενδιαφέρουσα πανίδα, χαρακτηριστική των μεσογειακών περιοχών. Ο επισκέπτης μπορεί να παρατηρήσει χελώνες, σκαντζόχοιρους, λαγούς, πολλά είδη πουλιών, αρπακτικών ή υδρόβιων, που καταφεύγουν στις τεχνητές λίμνες του Κήπου αλλά και διάφορα αμφίβια, ερπετά και – αν είναι τυχερός – και κάποιες αλεπούδες που κατεβαίνουν μέχρι το κυλικείο του Κήπου αναζητώντας μέσα από την γενναιοδωρία των επισκεπτών, κανένα υπόλοιπο από τοστ ή λίγα πατατάκια !!
Ακριβώς επειδή ο Κήπος είναι καταφύγιο άγριας ζωής προστατεύεται από τον Νόμο (Φ.Ε.Κ. 918/Β/18/07/2001) και ελέγχεται από την Δασική Υπηρεσία. Απαγορεύεται αυστηρά η είσοδος κατοικίδιων ζώων στον Κήπο, η χρήση μπάλας για αθλοπαιδιές και η είσοδος ποδηλάτων ή μηχανοκίνητων οχημάτων.
- Φέτος η θεματική του ΟΗΕ για την Παγκόσμια Ημέρα Περιβάλλοντος (5 Ιουνίου) αφορά στην προστασία της Βιοποικιλότητας. Γιατί είναι σημαντική;
Ο όρος “βιοποικιλότητα” αναφέρεται στην ποικιλία των ζώντων οργανισμών – φυτικών ή ζωικών – ανεξάρτητα από την προέλευσή τους, περιλαμβανομένων, μεταξύ άλλων, των χερσαίων, θαλασσίων και άλλων υδατικών οικοσυστημάτων και οικολογικών συμπλεγμάτων (άρθρο 2 του ν. 2204/1994, ΦΕΚ 59 Α΄). Η βιοποικιλότητα είναι το κλειδί για τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων και τη διατήρηση της οικολογικής κληρονομιάς. Ο μεγάλος αριθμός και η ποικιλομορφία των σύγχρονων μορφών ζωής στη Γη είναι το αποτέλεσμα εκατοντάδων εκατομμυρίων χρόνων εξελικτικής ιστορίας και η μείωσή τους, σε όλο τον πλανήτη, λόγω της ρύπανσης του περιβάλλοντος (ατμόσφαιρας, εδάφους, υδάτων), της αποψίλωσης των δασών, της απερήμωσης του εδάφους, και της αλόγιστης και πολλές φορές εγκληματικής θήρευσης, επιφέρει δεινά. Η εξαφάνιση των διαφόρων ειδών μειώνει τη σταθερότητα των οικοσυστημάτων και στερεί τον άνθρωπο πολλές πηγές που είναι πολύτιμες για την εξασφάλιση της τροφής του, την εξασφάλιση ενέργειας και πολλών πρώτων υλών αλλά και διαφόρων μεταβολιτών που είναι χρήσιμοι για την προστασία της υγείας του.
